Bóstwo Lechistanu - Roksolana Anastazja - Radosna Sułtanka Hurrem
Telewizyjny serial nakręcony w Turcji - "Wspaniałe stulecie" święci trumfy popularności w naszej telewizji. Przyjrzyjmy się zatem głównej bohaterce serialu - Śmiejącej się sułtance - Bóstwu Lechistanu. W tę rolę wcieliła się Meryem Uzerli niemiecka aktorka filmowa i telewizyjna pochodzenia tureckiego.
Sułtanka Hurrem urodziła się 25 lutego w roku 1499 w Rohatyniu - zmarła najprawdopodobniej 15 kwietnia w Stambule w 1558r). Od około 1520 roku była konkubiną, a w końcu od 1534r. została żoną sułtana Turcji Sulejmana Wspaniałego i matka sułtana Selima II Pijaka (Opoja). Formalnie, czwarta w kolejności faworyta w haremie Sułtana Sulejmana Kanuni (Sulaymān al-Qānūnī) czyli Prawodawcy. Roksolana czyli Hurren (Hurrem, Hiren) była nazywana bóstwem z Lechistanu albo Uśmiechniętą Sułtanką, Hürren Sultan − gdyż tak określali pochlebcy żonę Sulejmana Wspaniałego. Zakupiona na targu niewolnic przez wielkiego wezyra Ibrahima Paszę, została podarowana Sulejmanowi Wspaniałemu do haremu. Potężny władca, którego gniewu lękali się poddani i wrogowie, nie spodziewał się, że ofiarowano mu największą miłość jego życia. Sułtan Sulejman Wspaniały - największy z sułtanów - dla Hurrem stracił głowę. uległ czarowi słowiańskiej niewolnicy, która niezwykle szybko poradziła sobie z hierarchią Wielkiego Haremu i stała się jego faworytą. W nielicznych ocalałych dokumentach zachowała się bardzo pochlebna jej charakterystyka, a pisano, że w jej oczach widać głębię i inteligencję.
Haseki Hürrem Sultan nazwisko panieńskie Aleksandra lub Anastazja (Nastia) Lisowska - znana jako La Rossa (Róża), Ružica, Roxolana, Roksolana lub Ruslana po ukr. Роксолана, imię perskie Churrem (Khurram), po arabsku Karima, także Hürrem lub Hürren. Prawdopodobnie była córką ruskiego prawosławnego kapłana z Rohatyna leżącego w Galicji na Rusi Czerwonej - ówcześnie terytorium Królestwa Polskiego, współcześnie Ukrainy. Według XIX-wiecznej i wcześniejszej literatury Roksolana urodziła się jako Anastazja (Nastia) lub Aleksandra Lisowska. W młodym wieku trafiła do niewoli tureckiej – najpewniej w czasie najazdu Tatarów na Rohatyń (68 km od Lwowa) i województwo rusińskie w 1509 roku, (najczęściej przyjmuje się lata 1505-1510) prawdopodobnie jednak nieco później, gdyż porwana miała zostać około 14/15-tego roku życia, chociaż mogła się urodzić nieco wcześniej. Około 1520 roku trafiła do sułtańskiego seraju i stała się jako niewolnica nałożnicą Sułtana Sulejmana Wspaniałego.
Rodzice Roksolany
Ojcem Roksolany - Sułtanki Hurrem był formalnie Hawrył Lisowski, a matką Leksandra Lisowski czyli Ola Lisowska, chociaż stosowany w listach do polskich królów epitet "siostra króla polskiego" daje wiele do myślenia, także na temat tego jak nasi królowie szaleli z poddanymi na swoich wyprawach wojennych i co po nich mogło się urodzić. Jej formalny ojciec zmarł, gdy miała 14 lat, a jej matka wydała ją za mąż za sąsiada Stefana, gdyż nie miała za co utrzymać jej przy życiu, gdyż wdowy po popach nie dziedziczyły majątku męża popa z cerkwi, chociaż wspominana jest także jako karaimka. Z powodu biedy próbowała popełnić samobójstwo rzucając się z urwiska, ale została odratowana, a matka zaraz poszukała jej męża o imieniu Stefan, jednak w noc poślubną Tatarzy napadli na miejsce gdzie żyła i jako młodą jeszcze panienkę, której mąż Stefan nie zdążył skonsumować uprowadzili tak zwanym czarnym szlakiem na Krym w charakterze branki czyli towaru na sprzedaż dla haremowych bogaczy.
Roksolana była kształcona na Krymie w specjalnej szkole dla haremowych niewolnic, którą prowadzili Wenecjanie, gdzie imam tatarski zmusił ją do przyjęcia islamu. Poznała tam też swoją pierwszą miłość serca, młodego wenecjanina Marka znanego z zamiłowania do malarstwa i poezji. Pełne nazwisko Anastazji czy Aleksandry jako późniejszej Sułtanki Hürrem z tytułami to: Devletlu İsmetlu Hürrem Haseki Sultan Aliyyetü'ş-Şân Hazretleri. Sułtanka oznacza Królową, a właściwie Cesarzową Imperium Otomańskiego, gdyż Turcja w owym czasie była Cesarstwem Otomanów. Haseki Sultana oznacza tyle, co Główna Żona w haremie sułtańskim dworu Otomanów.
Hürrem na dworach europejskich nazywano Roksolaną, ale nie było to jej prawdziwe imię, lecz przydomek wskazujący na pochodzenie. W XVI-wiecznej łacinie mianem Roxolani określano ludzi żyjących w państwie polsko-litewskim. Było to określenie nieco archaiczne (bo chyba częściej występowało w ówczesnych dokumentach słowo Rutheni ), lecz na tyle znane, że określanie przez dyplomatów włoskich i francuskich Hürrem przydomkiem Roxolane , Roxolana , Roxelana , a także la Rossa , Rosanna , La Rosa , z dodatkami di Russia (z Rusi), di natione russa (z narodu ruskiego), trudno uznać za przypadkowe.
Przydomek wskazuje, że była z pochodzenia Rusinką, urodziła się jako poddana polskiego króla najpewniej w województwie ruskim. Historycy sądzą, że jej ojcem był pop mieszkający w miasteczku Rohatyn lub w jego okolicach (ok. 70 km na południe od Lwowa). Pierwszy znany przekaz zawierający tę informację pochodzi z 1596 r. (gdy Hürrem-Roksolana nie żyła już 38 lat) - w wydanym w Krakowie dziele Peregrina Polonusa pt. "Liga z zawadą koła poselskiego" czytamy, że żoną Sulejmana była z narodu ruskiego popówna z Rohatyna . Nikt ze współczesnych nie zakwestionował tej wzmianki, a żyli jeszcze ludzie (także w Polsce), którzy znali Roksolanę osobiście (nie mówiąc już o tym, że jej potomkowie wciąż należeli wtedy do elity imperium osmańskiego).
Inna ważna informacja o Roksolanie została opublikowana w XVII w., gdy wyszedł drukiem powstały ok. 1550 r. rękopis niejakiego Michała Litwina (być może Michała Tyszkiewicza bądź też Wacława Mikołajewicza z Mejszagoły), ambasadora króla Zygmunta Augusta w chanacie krymskim. Zanotował on, że: najukochańsza żona obecnego sułtana - matka jego następcy, który po nim będzie panował - została porwana z naszej prowincji.
Dokładnej daty porwania Roksolany nie sposób ustalić. W źródłach poświadczony jest tatarski napad na Rohatyn w 1509 r., ale województwo ruskie były obiektem częstych wypraw łupieżczych Tatarów, dla których ważnym źródłem dochodu był handel brańcami. Wydaje się, że Roksolana jako dziewczynka czteroletnia, dziewięcioletnia bądź dwunastoletnia (na taki jej wiek w chwili porwania wskazują różne źródła) została uprowadzona w jasyr kilka lat po 1509 r.
Najpewniej z krymskiej Kaffy trafiła na targ niewolników w Konstantynopolu, ale być może w tatarskiej niewoli spędziła więcej czasu, bo niewolnice na sprzedaż uczyli Tatarzy sztuki haftu, szycia, gry na instrumentach, a także czytania i pisania oraz podstaw Koranu. Czy już na Krymie Roksolana przeszła na islam? Jeśli w chwili porwania miała niewiele lat, tak się najpewniej stało. Nie znamy też daty jej sprzedania do seraju, wiadomo jedynie, że transakcji dokonano na Awret Pazary (Niewieścim Targu) w Konstantynopolu, wokół którego Roksolana po latach ufundowała dwie szkoły koraniczne, meczet, fontannę-studnię oraz czynny do dziś szpital dla kobiet. Podobno Roksolanę ofiarował Sulejmanowi I jego przyjaciel Ibrahim Pasza.
Historia Imperium Otomanów i życie w Haremie
W roku 1530, w pierwszej połowie XVI wieku do Imperium Otomanów należała cała północna Afryka, wielkie obszary w Azji i w Europie. Na sułtańskim dworze w Stambule byli obecni przedstawiciele dyplomatyczni wszystkich liczących się krajów Europy. Słowo haram, po turecku harem, w języku arabskim oznacza miejsca święte (m.in. Mekkę i Medynę), wymagające czystości religijnej, zakazane dla giaurów − niewiernych. Jednak haram to także kobieca część domostwa, do którego prawo wstępu miał jedynie właściciel, eunuchowie i służba. Niemal każdy bogaty muzułmanin posiadał harem. Jego wielkość określała stopień zamożności, pozycję i wpływy właściciela. Siłą napędową przy jego tworzeniu była polityka rodzinna oraz naturalnie seks.
 |
| Harem |
Młode ładne dziewczęta sprzedawano do haremów bogatszych osób. Starsi, mężczyźni i kobiety, musieli ciężko pracować u swych właścicieli lub na galerach. Do haremu sułtańskiego trafiały najpiękniejsze branki. Były wśród nich chrześcijańskie niewolnice zdobyte podczas świętych wojen z niewiernymi, porwane przez piratów lub czambuły tatarskie i sprzedawane na targach. Tatarzy szczególnie są znani z handlu porwanymi dziećmi i dziewczynkami. Niewolnice zakwalifikowane do Wielkiego Haremu w Stambule - a nierzadko bywały to dziewczynki w wieku dziesięciu lat - poddawano starannym badaniom, ale ostateczną decyzję o ich przyjęciu podejmowała matka panującego. Następnie rozpoczynała się edukacja: nauka zasad islamu, języka arabskiego i perskiego, kaligrafii, etykiety dworskiej i posłuszeństwa, a także – czego domyślają się badacze – ars amandi.
W zamkniętym świecie kobiet panowała sztywna hierarchia, a na jej szczycie była matka, żony oraz aktualne faworyty sułtana, chociaż przez 200 lat w sułtańskim haremie panowała tradycja, że sułtan nie brał ślubu z nałożnicami, a wysoką pozycję miały konkubiny dające szansę na następstwo tronu. Dostać się do tego kręgu było przedmiotem marzeń wszystkich pozostałych, a koniecznym warunkiem było zdobycie względów władcy. Sztywna, rygorystyczna etykieta dworska zakazywała niewolnicy spojrzeć na władcę czy odezwać się do niego jako pierwsza. Musiała czekać pokornie, aż sułtan ją dostrzeże. Wtedy główny eunuch, dyskretnie, aby nie wzbudzać zawiści innych, prowadził ją do sułtańskiej sypialni. Jednak niektóre inteligentne i ambitne kobiety potrafiły obejść te zakazy i skrupulatnie ustalone terminy spotkań w łożu. Fakt, że któraś została obdarzona łaską, był starannie odnotowywany w kronikach haremu, miał bowiem polityczno-finansowe konsekwencje.
W największych tego rodzaju przybytkach jak haremy, przede wszystkim w posiadaniu władcy, znajdowało się nawet kilka tysięcy dziewcząt i kobiet, sułtanowi życia by nie starczyło, żeby poznać je wszystkie osobiście, a co dopiero spożytkować seksualnie. Można więc sobie wyobrazić tabun śmiertelnie nudzących się w haremie pań trzymanych w złotej klatce pilnowanej przez mężczyzn eunuchów czyli kastratów z wyciętymi jądrami, którzy jednak w skutek tego prostego zabiegu nie mogli dostarczyć tymże paniom rozrywki, a co ważniejsze, swemu panu potomków. Baby haremowe żarły się między sobą, wymyślały najróżniejsze intrygi nie tylko z samych nudów, ale przede wszystkim walczyły o dostęp do sułtańskiego łoża, a dzielnie im w tym sekundowali, równie nudzący się, eunuchowie.
 |
| Dwie faworyty - Sułtanka Hurrem i Księżniczka Izabela Fortuna |
Pozycja w hierarchii i sytuacja materialna sułtańskiej faworyty zdecydowanie się poprawiały od samego początku jej przyjęcia do haremu. Mogła być to przecież przyszła matka syna, być może następcy tronu. Po tak doniosłym wydarzeniu niewolnica otrzymywała status kobiety wolnej, konkubiny lub nawet żony. Docierała w ten sposób na szczyt haremowej hierarchii. Prawo Proroka Muhammada nakazuje mężom równe traktowanie wszystkich kobiet, w tym równe zaspokajanie seksualne żon czy faworyt haremowych. Dlatego zaniedbywana pierwsza żona mogła się poskarżyć sędziemu, że panujący nie zaszczycił ją w trzy kolejne piątkowe noce, ale jak zawsze wśród równych były równiejsze, a mieszkanki haremu toczyły ciągłą walkę o zdobycie względów władcy, a potem o utrzymanie pozycji faworyty. Zdarzało się, że konkurentki umierały niespodziewanie po spożyciu zatrutego sorbetu lub tonęły w Bosforze.
Ślub Sulejmana i Hurrem
Zawarcie ślubu w islamie nie jest aktem szczególnie uroczystym, a polega przede wszystkim na przenosinach panny młodej do domu męża. Ale w 1534 r., kiedy - jak się zdaje - Sulejman poślubił Hürrem, ta od lat mieszkała w Wielkim Haremie. A jednak poseł angielski sir George Young pisał, że splendor ślubu przyćmił wszystko, co dotąd widziano w Konstantynopolu. Genueńczycy opowiadali, że ulice zostały specjalnie oświetlone i przyozdobione girlandami, a na zbudowanym jeszcze w antyku hipodromie ustawiono podwyższenie dla nowej żony, z którego obserwowała turniej na jej cześć z udziałem muzułmańskich i chrześcijańskich rycerzy. W trakcie weselnych zabaw wystąpili najsłynniejsi kuglarze, odbyła się parada dzikich zwierząt, wśród których szczególne zainteresowanie wzbudziły żyrafy.
Young konkludował: Potężny sułtan Sulejman wybrał jako cesarzową młodą Rusinkę o imieniu Roksolana i urządził wielkie przyjęcie. Wesele odbyło się w oficjalnej siedzibie sułtana - pałacu Topkapý i przyćmiło wszystkie weselne zabawy, jakie urządzano (...). Wiele się mówiło na temat wesela, wiele dyskutowało, ale nikt nie może powiedzieć, co to oznaczało (przeł. Lech Kańtoch).
 |
| Sulejman Wspaniały i Roksolana Hurrem |
Sulejman i Hurren przeżyli razem ponad trzydzieści lat, a sułtan Sulejman Wspaniały był w niej niezmiennie zakochany, pisywał dla niej przepiękne wiersze, a przede wszystkim, kiedy sam był daleko prowadząc kolejne wojny, co było zwykłym zajęciem ówczesnych władców, pozwalał jej rządzić państwem w swoim imieniu. Według niektórych przekazów Roksolana nie była nawet specjalnie urodziwa, choć bardzo zgrabna i wdzięczna. Niewątpliwie była osobą inteligentną i sprytną, świetnie radziła sobie w dworskiej dżungli, a także na pewno wymyślała i przeprowadzała jakieś intrygi, które ją wyniosły z tłumu niewolnic na sam szczyt władzy. Była też odważna, bo potrafiła ryzykując życiem zadrzeć z oficjalną żoną sułtana, a nawet postawić się jemu samemu.
W 1521 urodziła sułtanowi Sulejmanowi syna Mehmeda. Miała doprowadzić do usunięcia dotychczasowej konkubiny sułtana Mâhidevrân od łask Sulejmana. Swój silny wpływ na Sulejmana wykorzystała do zapewnienia następstwa tronu jednemu ze swoich synów. Urodziła sułtanowi po Mehmedzie kolejno córkę Mihrimah i synów Abdullaha (zmarłego w dzieciństwie), Selima (przyszłego władcę), Bajazyda i Dżihangira. Synowie Sułtanki to Şehzade Mehmed (1521-1543), Şehzade Abdullah (1523-1526), Sułtan Selim II (28 maja 1524 - 12 grudnia 1574), Şehzade Bayezid (spolszcz. Bajazyd 1525 - 25 września 1561), Şehzade Cihangir (Dżihangir 1531-1553), a jej jedyna córka to Księżniczka Mihrimah (1522-1578). Tytularne imię Şehzade oznacza Księcia, syna Sułtana (Króla, Cesarza).
Z ich dzieci syn Mehmed zmarł w 1543, Dżihangir zginął na wojnie w Persji w 1553, a Bajazyd został stracony w 1561/1562. Następcą Sulejmana Wspaniałego na tronie Imperium Osmańskiego został w 1566 Selim II, uważany za najmniej zdolnego z rodzeństwa, a do tego miał przydomek "Pijak" zapewne typowo polski, bo normalnie muzułmanie nie piją alkoholu. Ponieważ w 1543 roku zmarł nieodżałowany Książę Mehmed, pierworodny syn Sulejmana i Hürrem, a dalej, „po śmierci Dżihangira na wojnie w Persji (1553) i straceniu zdolnego Bajezida (1562), którego wyniesienia pragnęła Roksolana, tron mógł objąć Selim, sprawca tego ostatniego mordu”. Doszło do tego w 1566 roku, osiem lat po śmierci Sułtanki Hürrem. Sulejman przeżył zatem swoją ukochaną o osiem lat, a jego następca Selim II, zwany Opojem lub Pijakiem, nie jest – delikatnie mówiąc – zbyt cenionym osmańskim władcą. „Był narkomanem i pijakiem, nie politykiem. Faktycznie cały okres jego panowania rządził wielki wezyr Mehmed Sokollu” – opowiada prof. Kołodziejczyk.
Skandal w Haremie
W 1526 r. Pietro Bragadio, poseł wenecki w Konstantynopolu, dowiedział się, że w Wielkim Haremie sułtana Sulejmana Wspaniałego doszło do skandalu. Trzecia z żon władcy imperium osmańskiego znana oficjalnie jako Mâhidevrân Sułtan (a przez męża nazywana czule Gülbahar, czyli Wiosenna Róża) pobiła jasnowłosą nałożnicę o imieniu Hürrem, co po turecku znaczy Radosna, Pogodna, Uśmiechnięta, Kwitnąca. Nałożnica ta od kilku lat była faworytą Sulejmana. W przypływie wściekłości Gülbahar miała szarpać ją za włosy, podrapać twarz do krwi i nazwać Hürrem "sprzedanym ścierwem". Sułtan Sulejman zesłał matkę swojego pierwszego syna razem z jej dzieckiem i głównym pretendentem do tronu Şehzade Mustafa, na prowincję, do stolicy prowincji Manisa, z grecka Magnesia.
Co spowodowało aż taki gniew trzeciej żony, skoro Hürrem była niewolnicą i zdawałoby się, że od Gülbahar dzieliła ją przepaść? Otóż od 1521 r. Hürrem urodziła Sulejmanowi synów Mehmeda, Selima i Bajezida oraz córkę Mihrimah i dzięki temu zgodnie z prawem muzułmańskim po śmierci sułtana automatycznie stałaby się wyzwolenicą, a jej synowie, choć z nieprawego łoża, byli dziedzicami tronu. Istniał wprawdzie przestrzegany dotąd obyczaj, że niewolnice, które rodziły sułtanom synów, nie wracały do łóż władców, lecz wraz z dziećmi odsyłano je do odległych prowincji, ale zakochany Sulejman pozwolił Hürrem zostać w Konstantynopolu.
Jako muzułmanin sułtan mógł mieć cztery żony i tyle nałożnic, ile mógł utrzymać. Jego pierwsza żona o nieznanym imieniu zmarła najpewniej w 1520 r. Druga - Güfem Sułtan - w 1526 r., najprawdopodobniej poszła w odstawkę, więc jedyną prawdziwą konkurentką dla Gülbahar pozostawała Hürrem. Trzecia żona słusznie uważała, że obecność tej jasnowłosej niewolnicy na dworze stanowi wielkie zagrożenie dla urodzonego w 1515 r. Mustafy - jedynego syna, którego miała z Sulejmanem.
Ale Hürrem też nie zamierzała odpuszczać i - wedle weneckiego posła - szybko zyskała najważniejszą pozycję wśród kobiet w Wielkim Haremie. Po awanturze z Gülbahar przez posłańców oznajmiła sułtanowi, że nie może jej już widzieć, bo obraziłaby go swoim wyglądem. Naturalnie zaintrygowany Sulejman udał się do komnaty nałożnicy, zobaczył jej podrapaną twarz i usłyszał od Hürrem, że odtąd nie czuje się już godna, by z nim sypiać. Igrała z ogniem. Niedługo wcześniej niewolnica, która odmówiła sułtanowi seksu, została skazana na ścięcie. Ale w tym przypadku stało się inaczej. Rozgniewany Sulejman kazał przywołać Gülbahar, która oświadczyła, że nie czuje się winna. Sułtan przyjął to z niezadowoleniem i nie chciał już więcej widzieć krewkiej żony.
Jest też prawdopodobne, że Pietro Bragadio ubarwił relację, jak to bywało ich zwyczajem, bo zachodni dyplomaci mieli słaby wgląd w wewnętrzne stosunki haremu i koloryzowali wszystkie opowieści o haremie. Jak wynika z tureckich dokumentów, póki żyła matka sułtana Aisza Hafsa, stosunki między sułtańskimi żonami a Hürrem i innymi nałożnicami władcy układały się raczej poprawnie. Aisza umiała łagodzić konflikty między zazdrosnymi kobietami. Hürrem została sułtańską małżonką najpewniej dopiero po śmierci Aiszy w 1534 r. Wcześniej matka, wiedząc, jak duże niezadowolenie i intrygi może ów ślub wywołać w Wielkim Haremie, mocno się starała, by do niego nie doszło.
Intrygi Cesarzowej Hurren - Roksolany
 |
| Roksolana - Sułtanka Hurren |
Śmierć w 1936 roku Pargalı İbrahim Pasha, który w 1523 roku został Wielkim Wezyrem Sulejmana Wspaniałego, wedle domysłów historyków i legend ludowych, była spowodowana tym, że w sukcesji do tronu wspierał Şehzade Mustafa syna rywalki Sułtanki Hurrem, którą była Mahidevram, pochodząca z książęcej rodziny. Śmierć Ibrahim Paszy mogła też być spowodowana tym, że zbytnio obnosił się ze swoją pozycją drugiej osoby po Sułtanie Sulejmanie oraz z powodów religijnych knowań, gdyż w ogrodach swojego pałacu posiadał wiele rzeźb o dużej wartości, czego islam surowo zakazywał, a religijni imamowie często doprowadzali do likwidacji takich osób, nawet jak były niemuzułmanami. Brak jest jakichkolwiek historycznych dowodów na to, że Sułtanka Hurrem miała jakikolwiek udział w zabiciu Ibrahima Paszy, chociaż tak sugerują dworskie plotki i rozpowszechniane wśród ludu opowieści.
Intrygi Sułtanki Hurrem wedle domysłów ludowych i plotek miały doprowadzić do tego, że Sułtan Sulejman zamordował swojego Wielkiego Wezyra, chociaż bardziej prawdopodobne historycznie są inne powody, w tym zemsta Habsburskich posłów za podbicie Węgier. Ibrahim Pasza został zastąpiony przez Rüstem Pasha (Wielki Wezyr 1544-1553 i 1555-1561), który był mężem córki Hurrem, Księżniczki Mihrimah Sultany. W 1553 roku, w wyniku rzekomo kolejnych intryg Hurrem, Sułtan Sulejman nakazał w obawie o bunt i zamach stanu egzekucję Księcia Mustafa, syna Mahidevran, który wmieszany był w spisek odsunięcia Sulejmana Wspaniałego od władzy, co miało miejsce w czasie ekspedycji przeciwko Safanidom w Persji. W plotkach i opowieściach ludowych przypisuje się sfabrykowanie listu z prośbą o pomoc w obaleniu Sulejmana do szacha Persji samej Sułtance Hurrem, jednak są to tylko domysły i plotki na które nie ma historycznych dowodów, a list mógł być rzeczywiście napisany przez młodego księcia żądnego władzy i zemsty w imieniu swojej matki Mahidevran.
W owym czasie w Imperium Otomańskim całkiem dobrze działali grafolodzy badający porównawczo pismo i podpisy, a przecież tej sztuki od nich nauczyła się cała Europa, zatem podłożenie jakiegoś podrobionego listu zupełnie nie wchodziło w grę, a dwór sułtański stać było na najlepszych ekspertów w owych czasach. Pismo książąt i dworskich urzędników dla badań porównawczych przechowywano nawet w pałacowych archiwach. Po śmierci syna Mahidevran straciła status na dworze cesarskim i przeniosła się do Bursy (Prousa) w północno-zachodniej Anatolii, a jej życie stało się bardzo ciężkie. Nie zmarła w biedzie jedynie dlatego, że Selim II po objęciu tronu w 1566 roku wypłacał jej pensję z uwagi na dobrą pamięć jaką darzył ją w czasie, gdy była na dworze cesarskim. Książę Dżihangir, najmłodszy syn Sułtanki Hurrem zmarł 21 listopada 1553 roku, w kilka miesięcy po śmierci przyrodniego brata księcia Mustafy, jak głosiła ówczesna wieść, z żalu po jego śmierci, gdyż był z nim w dzieciństwie mocno związany.
Po straceniu księcia Mustafa, Sułtan Sulejman odwołał ze stanowiska Wielkiego Wezyra Rüstem Paszę, gdyż wojsko powszechnie obwiniało go o spowodowanie śmierci księcia, następcy tronu. W październiku 1553 roku wielkim wezyrem został Kara Ahmed Pasha, jednak po dwóch latach stał się ofiarą pomówień spreparowanych rzekomo przez Sułtankę Hurrem, która miała dążyć do przywrócenia na stanowisko swojego protegowanego zięcia Rüstem Paszę. Wielki Wezyr Kara Ahmed Pasha został uduszony we wrześniu 1555 roku, po czym Rüstem Pasza ponownie objął stanowisko Wielkiego Wezyra.
Sulejman złamał jeszcze jedną tradycję haremowo-dworską w Imperium Otomanów, mianowicie odsyłania zestarzałych konkubin na prowincje Imperium. Pozwolił Sułtance Hurrem pozostać z nim na dworze aż do jej śmierci, oczywiście, o ile wersja jej śmierci już w 1558 roku jest prawdziwa. Wcześniej konkubiny i nałożnice nie miały prawa powrotu na dwór cesarski, chyba, że ich syn został następcą tronu, wtedy obejmowały funkcję przełożonej haremu zarządzając konkubinami syna. Sułtanka Hurrem aż do swojej śmierci, o ile nie była sfingowana, była doradczynią swojego męża w sprawach wagi państwowej oraz w polityce zagranicznej. Istnieje możliwość, że została przez Sulejmana usunięta po cichu z dworu, z powodu rzekomego wykrycia i nagłośnienia sprawy ochrzczenia najmłodszego syna w cerkwi prawosławnej w Konstantynopolu, co dla muzułmanów oznacza odstępstwo od wiary i śmierć matki, która formalnie przyjęła islam.
Sułtanka Hurrem - Roksolana - Anastazja Lisowska
Zmarła wedle najczęściej powtarzanej wersji historii, wiosną 15 kwietnia 1558 w Pałacu Topkapi w Konstantynopolu i została pochowana w dzisiejszym Stambule, w meczecie Sulejmana Wspaniałego, chociaż istnieją odosobnione dane wskazujące, że mogła umrzeć dopiero po śmierci Sułtana Sulejmana, co by oznaczało jednak, że przez kilka lat, a nawet 10 lat żyła gdzieś w ukryciu lub odstawce. Wpływ sułtanki Hürrem na cesarski dwór Imperatora Sulejmana stał się legendarny, a historie walk i spisków dworsko-haremowych pomiędzy nałożnicami Cesarza Sulejmana stał się przedmiotem opowieści tureckich poetów i pieśniarzy, jednak wiele z tych historii to tylko domysły i opowieści ludowe bez dowodów w faktach historycznych, chociaż wdzięczne dla filmowców czy aktorów teatralnych. Sułtanka Hürrem wedle opowieści i legend złamała trwającą ponad 200 lat tradycję, że kobiety z haremu Sułtana są niewolnicami, uzyskała wyzwolenie stając się kobietą wolną, a następnie doprowadziła do ślubu stając się legalną żoną władcy o silnych wpływach. Oczywiście wzbudzało to zazdrość innych niewolnic żyjących w cesarskim haremie Imperatora Otomanów.
Sulejman Wspaniały stał się pierwszym od czasów cesarza Orhan Gazi panującego w latach 1326 do 1362, który miał w haremie legalnie poślubioną małżonkę, gdyż za małżonki władcy jedynie uchodziły na zasadzie pełniącej obowiązki żony te nałożnice haremowe, które urodziły władcy syna oraz miały akceptację i poparcie przełożonej haremu, którą zwyczajowo był matka panującego władcy. Matka i po części przełożony eunuch haremu ustalali grafik dla nałożnic, co oznaczało, że matka władcy decydowała o tym, kiedy jej syn i z kim sypia w haremie, a eunuch miał w praktyce dopilnowywać, czy właściwa nałożnica trafiała do sypialni władcy. Niewątpliwie, kolejna sprowadzona niewolnica miała niewielkie szanse na to, aby więcej niż jeden raz trafić do alkowy sułtana, a te które tam trafiły najczęściej wydawano za mąż i odsyłano na zsyłkę do odległych prowincji. Podstawową regułą była zasada "zawsze świeży towar dla pana i władcy". Związek miłosny Sulejmana z niewolnicą Hurrem stał się wielkim dworskim mezaliansem, bardzo kłopotliwym dla matki sułtana będącej przełożoną całego haremu i preferowanych przez nią faworyt, gdzie wedle różnych danych było od kilkuset w latach chudych, do kilku tysięcy w latach tłustszych - nałożnic - przeznaczonych potencjalnie do jednorazowej konsumpcji seksualnej przez panującego sułtana.
Głos matki - jest głosem Boga
 |
Nebahat Çehre - Sułtanka Matka
|
Podstawą było bezwzględne zaufanie władcy do matki. Jej zawdzięczał wszystko, także tron sułtański, i tylko jej mógł zaufać. Mieszkał z nią do 12. roku życia i dzielił jej strach o nie. Prawo sukcesji ustanowione przez Mehmeda II Zdobywcę głosiło, że ktokolwiek przejmie władzę najwyższą, uśmierci swych braci, żeby dać wytchnienie światu. Oznaczało to wyrok śmierci dla tych potomków sułtana, którzy nie odziedziczyli po nim tronu. Taka sytuacja skłaniała mieszkanki haremu do twardej walki o władzę i życie.
Wielki Harem powoli stawał się najważniejszą instytucją władzy w państwie Osmanów. Padyszachów w rządach zaczęły wyręczać matki i żony, które poprzez uległych sobie ludzi objęły kontrolę nad państwem. Wywierały wpływ nie tylko na sytuację wewnętrzną, ale i politykę zagraniczną. Niekiedy wręcz osobiście spotykały się z różnymi zachodnimi politykami. Oczywiście stosownie do zasad religijnych rozmawiały z osłoniętą twarzą lub przez zakratowane okno. Wielką pomocą służyli im eunuchowie wyżywający się w intrygach dworskich. Następcy Sulejmana prowadzili głównie batalie haremowe i byli coraz bardziej oderwani od życia i rządzenia rozległym imperium.
Wielki Harem - Początek Sułtanatu kobiet
Zgodnie z opinią większości poważnych badaczy Imperium Osmanów olśniewający przepychem ślub Hurrem z Sulejmanem Wspaniałym był początkiem tzw. sułtanatu kobiet. Śmierć Hurrem zwanej Roksolaną nie zatrzymała tego procesu, a od panowania największego sułtana z rodu Osmanów Sulejmana Wspaniałego (1520 – 1566) Wielki Harem stał się strukturą polityczną rządzoną przez matkę panującego sułtana (Valide Sultan). Opierał się na prawie koranicznym, które głosiło, że "głos matki jest głosem Boga", oraz zwyczajach przejętych od innych ludów. Głównym celem jego istnienia było zapewnienie ciągłości cesarskiej dynastii. Sułtańskie matki wychowujące swych synów na przyszłych władców były strażniczkami praw suwerena. Podstawą było bezwzględne zaufanie władcy do matki, który jej zawdzięczał wszystko, także tron sułtański, i tylko jej mógł zaufać. Mieszkał z nią do 12-tego roku życia i dzielił jej strach o przyszłość. Niepisane prawo sukcesji ustanowione przez Mehmeda II Zdobywcę w XV wieku głosiło, że ktokolwiek przejmie władzę najwyższą, uśmierci swych braci, żeby dać wytchnienie światu. Oznaczało to wyrok śmierci dla tych potomków sułtana, którzy nie odziedziczyli po nim tronu, a taka sytuacja skłaniała mieszkanki haremu do twardej walki o władzę i życie swojego potomstwa oraz o swoją pozycję. Hurrem stała się po części zakładniczką konieczności walki o życie swoje i swoich dzieci, gdyż takimi prawami rządził się harem i cesarski dwór Imperium Otomanów.
Władza kobiet
Wielki Harem od czasów Sułtanki Hurrem powoli stawał się najważniejszą instytucją władzy w państwie Osmanów, pewnym zalążkiem emancypacji dworskich kobiet w ramach ówcześnie panujący warunków i zwyczajów. Padyszachów w rządach zaczęły wyręczać matki i żony, które poprzez uległych sobie ludzi objęły kontrolę nad państwem. Wywierały wpływ nie tylko na sytuację wewnętrzną, ale i politykę zagraniczną. Niekiedy wręcz osobiście spotykały się z różnymi zachodnimi politykami. Oczywiście stosownie do zasad religijnych rozmawiały z osłoniętą twarzą lub przez zakratowane okno, gdyż w islamie generalnie kobiecie nie godzi się pokazywania lica i wdzięków przypadkowym obcym mężczyznom. Wielką pomocą służyli im eunuchowie wyżywający się w intrygach dworskich. Następcy Sulejmana prowadzili głównie batalie haremowe i byli coraz bardziej oderwani od życia i rządzenia rozległym imperium.
Trwający 130 lat sułtanat kobiet to ewenement w historii islamu i państwa tureckiego Imperium Osmanów. Po Sułtance Hurrem czyli naszej Ananstazji Roksolanie było wiele takich, które sięgnęły po władzę, m.in. żona syna Sulejmana Wspaniałego, Księżniczka Światła, Nur-Banu (1525-1583). Ta wykształcona, inteligentna kobieta doskonale radziła sobie w Pałacu Topkapı. Przez dziewięć lat z powodzeniem rządziła imperium (była nawet pierwszą oficjalną regentką) wraz z wielkim wezyrem i synową. Pochodziła z weneckiej arystokracji. Jej krewnym (lub ojcem, co nie jest wyjaśnione) był sam doża Nicole Venier. W 1537 roku została porwana i przekazana do Wielkiego Haremu, gdzie stała się ulubioną żoną Selima II i matką Murada III. Nur-Banu korespondowała z Katarzyną Medycejską, matką kilku królów Francji.
Przykładem postępowania, walki o swoje życie i pozycję dla haremowych kobiet sułtanów była Sułtanka Hurrem, a ciekawą postacią sułtanatu kobiet była panująca później synowa Nur-Banu znana jako Safiye (Czysta), Albanka z pochodzenia. Porwana przez tureckich piratów, trafiła do haremu, a po latach, jako żona Murada III, odgrywała ważną rolę polityczną. Za jej czasów Turcja nawiązała stosunki dyplomatyczne z Anglią, do Stambułu przypłynął wtedy pierwszy angielski okręt wojenny. Safiye wymieniała prezenty z królową Elżbietą I. Otrzymała m.in. wspaniały powóz, którym uwielbiała jeździć po Stambule, ku zgorszeniu duchownych muzułmańskich. Rządziła imperium w imieniu męża, a potem syna, sułtana Mehmeda III, aż do niespodziewanej śmierci w 1618 roku. W Stambule mówiło się, że nieznani sprawcy udusili ją we własnym łóżku, na zlecenie Republiki Genui, ale jak było naprawdę, tego nie wiemy.
Historycy znający biegle sprawy Imperium Otomanów uważają, że najbardziej wpływową osobą epoki sułtanatu kobiet była sułtanka Kösem (1584 −1651), zwana Przewodniczką. Z pochodzenia Greczynka Anastasia czyli Nastka tak jak polska Rusinka Roksolana, także córka duchownego, została oficjalną kochanką księcia Ahmeda I, kiedy miała 15 lat (Ahmed był w tym samym wieku). W 1603 roku Ahmed został sułtanem, a Kösem jego pierwszą żoną. Była mądrą i zręczną kobietą, która w świecie mężczyzn potrafiła wywalczyć sobie pozycję regentki. Formalnie rządziła imperium przez 14 lat (1623 – 1632 i 1648 – 1651), najpierw w imieniu synów, późniejszych sułtanów Murada IV Wojownika i Ibrahima I Zwariowanego, następnie wnuka Mehmeda IV. Faktycznie znacznie dłużej.
Ostatnią kobietą regentką została Turhan Hatice, która władzę zdobyła w wyniku brutalnego starcia z teściową sułtanką Kösem. Pochodząca z ziem rosyjskich rudowłosa piękność, mówiąca biegle czterema językami, postanowiła walczyć o władzę. Na jej polecenie grupa eunuchów udusiła Kösem w 1651 roku. Nagie i pokrwawione ciało zamordowanej sułtanki rzucono pod nogi idącym jej z pomocą janczarom. Turhan sprawowała rządy w imieniu syna Mehmeda IV Myśliwego do 1658 roku. Tym samym stała się trzecią kobietą w historii imperium osmańskiego, która rządziła nim oficjalnie, jednak stopniowo traciła wpływy. Zmarła w roku 1683, a potem ster rządów przeszedł na stałe w ręce wielkich wezyrów, a kobiety powróciły do haremu i straciły wpływ na władzę.
Wielki Harem niewątpliwie był ważną częścią systemu politycznego imperium osmańskiego. Mimo burzliwej, wręcz dramatycznej, historii zapewnił ciągłość rodu Osmanów przez ponad sześć stuleci – od końca XIII wieku do 1922 roku, kiedy ostatecznie upadło Imperium Osmanów. To najdłużej rządząca dynastia w dziejach świata, jej historia odnotowuje 21 królowych matek, chociaż tylko trzy z nich były formalnymi regentkami. Ambitne, wykształcone, a jednocześnie pełne powabu kobiety, matki i żony sułtanów potrafiły wykorzystać swoją pozycję, by przejąć władzę w imperium, co znacząco jak na owe czasy poprawiło także losy kobiet w całym Imperium. Umiejętnie wygrywały konflikty wewnętrzne, aby rządzić w imieniu swoich często nieudolnych mężów czy nieletnich synów, a robiły to nie mniej bezwzględnie niż współczesne im władczynie europejskie: Katarzyna Medycejska we Francji czy Elżbieta I w Anglii. Sułtanat kobiet był niezwykłym czasem w historii muzułmańskiego supermocarstwa, gdzie 'sex appeal' był jedną z głównych metod walki o wpływy. Okres sułtanatu kobiet zapoczątkowała w oczach wielu niezwykła „śmiejąca się sułtanka” Anastazja czy Aleksandra Lisowska, Roksolana, bóstwo Lechistanu z perska zwane Hurrem.
Ciekawą postacią była panująca później jej synowa Safiye (Czysta), Albanka z pochodzenia. Porwana przez tureckich piratów, trafiła do haremu, a po latach, jako żona Murada III, odgrywała ważną rolę polityczną. Za jej czasów Turcja nawiązała stosunki dyplomatyczne z Anglią. Do Stambułu przypłynął wtedy pierwszy angielski okręt wojenny. Safiye wymieniała prezenty z królową Elżbietą I. Otrzymała m.in. wspaniały powóz, którym uwielbiała jeździć po Stambule, ku zgorszeniu duchownych. Rządziła imperium w imieniu męża, a potem syna, sułtana Mehmeda III, aż do niespodziewanej śmierci w 1618 roku. W Stambule mówiło się, że nieznani sprawcy udusili ją we własnym łóżku, na zlecenie Republiki Genui. Jak było naprawdę, nie wiemy.
Historycy zgodnie uważają, że Wielki Harem był ważną częścią systemu politycznego imperium osmańskiego. Mimo burzliwej, wręcz dramatycznej, historii zapewnił ciągłość rodu Osmanów przez ponad sześć stuleci – od końca XIII wieku do 1922 roku. To najdłużej rządząca dynastia w dziejach świata. Historia odnotowuje 21 królowych matek, chociaż tylko trzy z nich były formalnymi regentkami. Ambitne, wykształcone, a jednocześnie pełne powabu kobiety, matki i żony sułtanów potrafiły wykorzystać swoją pozycję, by przejąć władzę w imperium. Umiejętnie wygrywały konflikty wewnętrzne, aby rządzić w imieniu swoich często nieudolnych mężów czy nieletnich synów. A robiły to nie mniej bezwzględnie niż współczesne im władczynie europejskie: Katarzyna Medycejska we Francji czy Elżbieta I w Anglii. Sułtanat kobiet był niezwykłym czasem w historii muzułmańskiego supermocarstwa, gdzie sex appeal był jedną z głównych metod walki. A okres ten zapoczątkowała niezwykła „śmiejąca się sułtanka” Roksolana, bóstwo Lechistanu.
Sułtanka Hurrem i Sułtan Sulejman
 |
| Meryem Uzerli i Halit Ergenç jako Sułtan Sulejman Wspaniały i Sułtanka Hurrem |
Imię Roksolana pojawiło się w literaturze francuskiej i włoskiej; oznaczało jej pochodzenie z Rusi i występowało w formach Roxolana, Roxolane, Roxelane, Rosanna, la Rossa. Imię Hürrem, nadane przyszłej sułtance w haremie, oznaczało z kolei „Radosna”, „Pogodna”, „Kwitnąca”. Wskutek informacji od Samuela Twardowskiego, który w swojej relacji z poselstwa w Turcji w latach 1621–1623 nagłośnił sprawę nazywania Roksolany „siostrą króla polskiego”, powstała legenda o królewskim pochodzeniu sułtanki, która może jednak mieć ziarnko prawdy, gdyż polscy królowie i dworzanie lubili rozrzucać plemniki w łonach swych poddanych, szczególnie w czasie wypraw wojennych. Wedle wersji historycznie oficjalnej chodziło o symboliczne nazywanie sułtana „bratem króla Polski”, a w konsekwencji jego żony – „siostrą króla”, jednak stosowany był przydomek siostry króla Lechitów wobec Hurrem na osmańskim dworze, co daje pole do rozmaitych domysłów, tym bardziej, że pierwsze historycznie poważne relacje o pochodzeniu Hurem zostały napisane przynajmniej 30 lat po jej śmierci.
Krytycznie o Sułtance Hurrem
Chociaż Sułtanka Hurrem urodziła sułtanowi Imperium Osmanów czterech synów i córkę, co należało do rzadkości, to jednak część współczesnych przekazów o niej, z wyjątkiem dworskich pochlebców, jest krytyczna, a bywa, że niechętna: Padyszach, Cesarz Imperium tak kochał Sułtankę Hurrem i tak bardzo jej ufał, że aż niewolnicy dziwili się temu i mówili nawet, że sułtanka Roksolana zaczarowała padyszacha i że sama jest polską czarownicą. Podejrzenia mogły być słuszne, raz, że była córką kapłana prawosławnej cerkwi, a zatem znała silne sposoby modlitwy prawosławnej dzisiaj powszechnie nazywane szeptunkiem, a dwa, że w owych czasach w słowiańskiej jeszcze Polsce oraz tym bardziej na ziemiach Rusinów, na dzisiejszej Ukrainie Zachodniej tradycje szamańskie Słowian były bardzo silne, nawet silniejsze niż na terenach dzisiejszej Polski, a wiele rodzin słowiańskich kapłanów, żyrców dobrze się kamuflowało przed inkwizycją chrześcijańską jako kapłani chrześcijaństwa, w tym prawosławni popi. Część Turków zdecydowanie tłumaczyła wpływy Sułtanki Hurrem czarami, w których miała pomagać faworycie Sulejmana hiszpańska Żydówka Trongilla, acz owe czary mogły być zwyczajnymi szeptanymi modlitwami uprawianymi zarówno w prawosławiu jak i przez żydowskich chasydów.
Pomimo pewnych starań o których wiadomo, Hurrem nie była w stanie zapewnić sukcesji synowi Bajezidowi, którego faworyzowała. Zmarła 15 kwietnia 1558 roku, a niedługo potem Bajezid podniósł w porywie bezmyślnego gniewu bunt przeciw ojcu, lecz został pokonany i w czerwcu 1562 roku zgładzony razem z pięcioma swoimi własnymi synami, zgodnie z ówczesnymi prawami Imperium. Dlatego po śmierci Sulejmana, która nastąpiła w nocy z 5 na 6 września 1566 roku, na tron wstąpił najmniej zdolny politycznie jedyny żyjący syn Roksolany Selim II zwany Opojem, który odziedziczył po matce słowiańskie złote włosy, ale nie talenty polityczne. Był pijakiem i narkomanem uzależnionym od opium, a za jego rządów imperium pogrążyło się w kryzysie.
Jak napisał w swym dziele Samuel Twardowski:
Używszy do tego Karaimki starej,
Przez kryjome podrzuty i gorące czary
Taki Solimanowi puściła jad w kości,
Że starzec w poduszczonej oświeżał miłości.
Wedle raportów weneckich dyplomatów była młoda, niezbyt ładna, ale pełna wdzięku, nieduża, a przy tym miła, skromna i bardzo dobrze zna naturę sułtana . Z pewnością więc miała urok, który urzekł Sulejmana, a jego stosunek do niej był na tyle wyjątkowy, że we współczesnych relacjach oskarżano ją o praktykowanie czarów, w czym miała jej pomagać pewna hiszpańska Żydówka. W każdym razie ta ostatnia oficjalnie zaopatrywała Roksolanę w europejskie dobra luksusowe (podobno Sulejman wydał kiedyś jednorazowo aż 100 tys. dukatów na stroje dla ukochanej).
Gazele - Wiersze Muhaibbiego Sułtana Sulejmana
Sulejman Wspaniały był prawdziwie utalentowanym poetą (i w "wolnych chwilach" złotnikiem). Uważa się, że może być twórcą około trzech tysięcy wierszy! Sułtan w poezji używał przydomka Muhibbi, co znaczy "zakochany" lub "kochający". Pozostała po nim niewielka liczba manuskryptów, gdyż większość z nich była od razu kopiowana przez jego licznych skrybów. Starannie kaligrafowaną poezję sułtana bogato dekorowano licznymi miniaturami. Sułtan tworzył również w języku perskim, a nawet arabskim. Sułtan Sulejman Wspaniały pisał wielce romantyczne wiersze dla swojej słowiańskiej oblubienicy:
Wiadomo, że sułtan obficie z nią korespondował, pisał do niej wiersze, używając przydomka "Muhibbi" ("Kochający"). W jednym z wierszy tak zwracał się do ukochanej:
Tajemnicza przyjaciółko, mieniąca się rybko, kochanko!
Sekretna powiernico, królowo piękności, sułtanko! (...)
Cudnowłosa, pięknobrewa, luba, zalotna wybranko!
Jak żyć bez ciebie, tyś mi pomocą, moja chrześcijanko!
Serce me pełne bólu, płaczę, jam Muhibbi szczęśliwy!
Tronie w moim samotnym schronieniu, moje bogactwo, miłości moja, mój księżyca blasku!
Moja najszczersza przyjaciółko, powierniczko, moje istnienie samo, mój padyszachu urody, moja Sułtanko,
Życie moje, istnienie moje, czasie mego żywota, moje wino młode, moje niebo,
Mój dniu wiosenny, moja miłości o radosnej twarzy, mój jasny dniu, moje kochanie, śmiejący się płatku różany.
Rozkoszy moja, mój wina pucharze, moja gospodo, lampo, światło, świeco moja,
Moja pomarańczo, mój granacie i gorzka pomarańczo, moja świecy śród nocy,
Moje ogrody, słodyczy, różo, jedyna, co mnie nie smuci na tym świecie,
Moja święta, mój Józefie, moje wszystko, królu w Egipcie mego serca,
Mój Stambule, mój Karamanie, moja ziemio anatolijska,
Mój Badachszanie, mój Kipczaku, mój Bagdadzie, mój Chorasanie,
Moja żono pięknowłosa, skośnobrewa moja, moja miłości o figlarnych oczach, moja cierpliwa,
Krew moja na twych rękach jeśli umrę, litości moja niemuzułmanko,
Jestem pochlebcą pod twymi drzwiami, zawsze będę śpiewał twe pochwały,
Ja, kochanek o udręczonym sercu, o oczach pełnych łez, ja Muhibbi, jestem szczęśliwy.
Stałem się panem świata żebrząc u drzwi Twoich.
I choćby świat się rozszalał jak spienione morze –
nie podniosę żagli, okręt twojej miłości jest mi kotwicą.
Przełożył Janusz Krzyżowski
Walka o tron
W Turcji do dziś popularna jest teoria, że Roksolana, zwana czule przez Sulejmana "różą Kipczaku", (Kipczak to nazwa stepów na północ od Morza Czarnego) miała wielki wpływ na politykę sułtana. Do ugruntowania takiego sądu przyczynił się ostatnio serial "Wspaniałe stulecie". XVI wiek istotnie był wspaniałym okresem imperium osmańskiego - władza sułtana rozciągała się na całą północną Afrykę oraz wielkie obszary Azji i Europy. Czy w tym potężnym państwie Roksolana z ukrycia mogła pociągać za sznurki?
Była żywotnie zainteresowana polityką sukcesyjną. Dojście do władzy syna sułtana z innej matki (chodziło szczególnie o Mustafę, syna Gülbahar) oznaczało niemal pewną zgubę dla pozostałych braci. Kiedy sułtan umierał, nie obowiązywała zasada pierworództwa i każdy uznany przez sułtana syn miał prawo do tronu. Musiał tylko wykazać, że jest lepszy od innych. To był rodzaj ograniczonej wojny domowej, okrutnego turnieju, w którym przegrani byli zabijani. Wszyscy zgadzali się, że zwycięzca ma prawo dokonać egzekucji pozostałych braci - pisze prof. Dariusz Kołodziejczyk, znawca dziejów Turcji. Na działania Roksolany trzeba więc patrzeć w kontekście zapewnienia następstwa tronu jednemu z własnych synów.
Posłowie zachodni opowiadali, że po ślubie z Roksolaną Sulejman nie sypiał już z żadną z żon i nałożnic, a w jego sypialni królowała Roksolana, która mogła zadbać o osłabienie pozycji innych małżonek oraz o to, by nie dopuścić do nowego ożenku. Nie znosiła konkurencji i wiedziała, gdzie może kryć się zagrożenie. Znana jest opowieść, jak do Wielkiego Haremu trafiły dwie inne piękne branki z Rusi i Roksolana z płaczem padła na ziemię przed Sulejmanem, który z miejsca nakazał oddalić słowiańskie niewolnice.
Już w 1533 r. trzecia żona Gülbahar opuściła Konstantynopol i wyjechała z synem Mustafą (pozostającym wciąż głównym pretendentem do tronu) do Magnezji, a w 1542 r. oboje zamieszkali w Amasei. Można w tym widzieć intrygę Roksolany, ale też takie wyjazdy sułtańskich synów z matkami były typową praktyką. Chodziło o to, by młodzieńcy zdobyli odpowiednie doświadczenie w rządzeniu.
Niewykluczone, że Roksolana maczała palce w upadku wielkiego wezyra Ibrahima Paszy, tego samego, który ją wcześniej podarował Sulejmanowi. Ibrahim był bowiem stronnikiem Mustafy, popularnego zwłaszcza w armii. Ale są też historycy, którzy sądzą, że powodem egzekucji wielkiego wezyra w 1536 r. były jego ambicje i nadmierne obnoszenie się z pozycją drugiego człowieka w państwie. W każdym razie brak jest mocnych dowodów na działania Roksolany zmierzające do pozbycia się wezyra.
Inaczej rzecz się miała w październiku 1553 r., gdy Roksolana i jej zięć Rüstem Pasza (Chorwat z pochodzenia) zawiązali spisek, wskutek którego uduszony został książę Mustafa, syn Gülbahar. Oficjalnie oskarżono go o próbę przejęcia tronu i zdradę ojca, a pomówienie to wywołało wielkie wzburzenie w wojsku. Niezadowolenie armii skrupiło się na Rüstemie, którego sułtan odsunął, mianując wielkim wezyrem Kara Ahmeda Paszę. Dwa lata później, we wrześniu 1555 r., intrygi Roksolany sprawiły, że Kara Ahmed Pasza został odsunięty i uduszony, a Rüstem ponownie przejął obowiązki wielkiego wezyra.
Żonę Mustafy, sułtankę Gülfem, podobnie zresztą jak Gülbahar, Roksolana litościwie oszczędziła. Nieszczęsne kobiety żyły jednak w niedostatku i dopiero po śmierci Roksolany ich los się poprawił - Gülbahar zmarła w 1581 r. i została pochowana w jednym grobie z synem w Bursie.
Pamięć po Roksolanie
Przypisuje się jej zasługi za przyjazne nastawienie sułtana do Królestwa Polskiego. Prowadziła też korespondencję z Boną Sforza i Zygmuntem Augustem. Jako jedyna kobieta brała udział w debatach politycznych i jej słowo wiele znaczyło. Sulejman uznawał ją za świetnego stratega politycznego i często omawiał z nią sprawy państwowe. Przez prawie 30 lat kiedy była żoną sułtana pozostawała w ścisłym centrum władzy. Mieli podobny gust w dziedzinie sztuki i umiłowanie poezji. Zachowała się ich korespondencja, a także piękne wiersze, które Sulejman pisał dla żony.
Roksolana była prawdziwą miłością władcy, wzorową małżonką i władczynią zaangażowaną w sprawy ludu, zorganizowała garkuchnię dla ubogich, założyła szpital, ufundowała kilka klasztorów, szkół koranicznych i meczetów. Mimo to większość osób na dworze była jej niechętna, niektórzy uważali ja za czarownicę ponieważ było to bardzo niezwykłe i niespotykane, żeby mężczyzna, zwłaszcza o takiej władzy tak bardzo kochał i ufał kobiecie.
W historii i tradycji krajów wiary muzułmańskiej kobieta nigdy nie miała większego znaczenia. Zawsze uznawana za o wiele mniej wartą od mężczyzny, zawsze od niego uzależniona. Jednak zdarzały się wyjątki. Za jeden z nich można uznać Roksolanę – ukochaną żonę sułtana Sulejmana I Wspaniałego, władcy Imperium Osmańskiego do dziś uznawanego za bohatera narodowego Turcji.
Działalność Sułtanki Hurrem
Roksolana, będąc nadzwyczajnym strategiem i artystką polityczną, jak mistrz szachowy rozgrywała wszelkie ataki haremowych rywalek. Sułtanka Hurrem w obawie o konkurencję podobnież nakazała, by najpiękniejsze niewolnice zostały wydane za paszów, a inne wyzwolone. W 1530 roku wymogła na Sulejmanie ślub i stała się pierwszą żoną sułtana, a jak się później okazało, był to pierwszy i ostatni oficjalny ślub w dynastii Osmanów, nie licząc władcy z XIV wieku. W 1541 roku spłonął Stary Pałac, a Wielki Harem przeniesiono do siedziby sułtanów, Pałacu Topkapı. Sułtanka Hurrem znalazła się w samym centrum władzy. Tym bardziej, że Sulejman, wojownik o wiarę (ghazi), wciąż prowadził wojny i często był nieobecny w stolicy.
Rozważając kwestię wybujałych być może ambicji polskiej branki z Rohatynia, nie można zapominać, że zajmowała się też działalnością charytatywną. Zapewne w trosce o swoją popularność wśród prostego ludu, plotkującego o jej „czarach”, ale może i w odruchu dobrej woli. W końcu sama wiele w życiu przeszła. Kazała zbudować kompleks Haseki Sultan, gdzie były szkoła, szpital (funkcjonujący do dziś), biblioteka, hamam (łaźnia). Postawiła też kuchnię dla biednych obok meczetu Ayasofia (Hagia Sofia). Najbardziej znana pamiątka po Roksolanie znajduje się obok obleganego przez turystów meczetu Sulejmana Wspaniałego w Stambule. To mauzoleum, wzniesione przez Sinana, genialnego architekta sułtana. Wnętrze tego miejsca pamięci bardzo pasuje do tureckiego imienia Hürrem, co znaczy „Pogodna” lub „Kwitnąca”. Wyłożone jest bowiem kafelkami z Izniku, przedstawiającymi rajski ogród. Tak to „Róża Kipczaku” - jak nazywał ją Sulejman Wspaniały w swoich wierszach, zakwitła nad Bosforem. Kipczak to stepy na zachód od Morza Czarnego.
Kalesony dla króla Polski
O wpływach Roksolany świadczy też jej korespondencja. Gdy Sulejman przebywał poza Konstantynopolem, informowała go o wydarzeniach na dworze i w mieście. Korespondowała również z obcymi dworami i wydaje się, że darzyła nadzwyczajną przychylnością króla Polski Zygmunta Starego oraz jego syna. Zachowały się dwa listy Roksolany do Zygmunta Augusta, których nie pisała osobiście (choć z pewnością pisać umiała), lecz wyręczał ją w tym sekretarz haremowy. W 1549 r. wraz z listem przesłała Zygmuntowi Augustowi własnoręcznie haftowane kalesony - czy przez taki podarek chciała wyrazić uczucia wiążące ją z dawną ojczyzną? Niekoniecznie, skoro podobny prezent otrzymał od Roksolany dwa lata wcześniej szach Persji - tradycyjny wróg Osmanów. Może był to tylko wyraz typowej w imperium osmańskim dworskiej kurtuazji.
Nie mają w Polsce dobrej prasy - zwykle przedstawiani są jako odziani w skóry okrutnicy myślący głównie o łupieniu naszych Kresów. Nasi przyjaciele Tatarzy
Nie Bajezid, lecz Selim
Nie wszystkie sprawy związane z sukcesją potoczyły się po jej myśli. Nie była w stanie zapewnić sukcesji synowi Bajezidowi, którego faworyzowała. Zmarła 15 kwietnia 1558 r., a niedługo potem Bajezid podniósł bunt przeciw ojcu, lecz został pokonany i w czerwcu 1562 r. zgładzony razem z pięcioma synami. Dlatego po śmierci Sulejmana, która nastąpiła w nocy z 5 na 6 września 1566 r., na tron wstąpił najmniej zdolny syn Roksolany Selim II, który odziedziczył po matce złote włosy, ale nie talenty polityczne. Był pijakiem i narkomanem uzależnionym od opium, a za jego rządów imperium pogrążyło się w kryzysie.
Wielu Ukraińców do dziś uważa, że ten kryzys zaplanowała Roksolana. Osyp Nazaruk, ukraiński patriota (i obywatel II RP), napisał w latach 30. książkę o czwartej żonie Sulejmana i dowodził, że miała się mścić za porwanie w dzieciństwie, skłócając ojca z synami, a potem synów ze sobą. Ale zdaniem prof. Kołodziejczyka jest mało prawdopodobne, by matka tak postępowała z dziećmi.
Została pochowana w Konstantynopolu, w grobowcu zbudowanym obok wspaniałego mauzoleum jej męża, które znajduje się na cmentarzu za słynnym meczetem Sulejmana Wspaniałego. Twórcą tej architektonicznej perły był Sinan, ulubieniec Roksolany i jej męża, który mecenatowi tych obojga zawdzięczał wspaniałą karierę. Wnętrze mauzoleum Sulejmana wyłożone jest kafelkami z Ilzniku przedstawiającymi rosyjski ogród, a wystrój taki kojarzy się z imieniem Roksolany, które otrzymała w Wielkim Haremie. Chciała, by nawet po śmierci widziano w niej "Pogodną Sułtankę".
Piękna Roksolana rządziła Sulejmanem i imperium ponad 30 lat. Nie tylko zaspokajała go w łóżku – pisze Alev Lytle Croutier, jedna z najbardziej znanych badaczek historii imperium – ale także dawała mu oparcie w sprawach państwowych. Mieli podobny gust w dziedzinie sztuki i umiłowanie poezji, za pomocą której niekiedy się porozumiewali. Zakochany sułtan pisał dla niej przepiękne wiersze, które później czytano w całej Europie: Stałem się/ panem świata/ żebrząc u drzwi/ Twoich./ I choćby świat/ się rozszalał/ jak spienione morze –/ nie podniosę żagli,/ okręt twojej miłości/ jest mi kotwicą. Wspomina o nich w swoich dziennikach Samuel Pepys, podziwiając kunszt poetycki władcy.
Wykorzystano teksty doktora Igora Kraszewskiego z UAM w Poznaniu
W 2007 roku, w Mariupolu na Ukrainie muzułmanie otworzyli meczet imienia Roksalany dla upamiętnienia jej imienia i działalności charytatywnej w Mekce i Jerozolimie.
Zapraszamy na warsztaty mistyki sufickiej, żydowskiej i chrześcijańskiej
© Wszelkie prawa do publikacji zastrzeżone przez: sufi-chishty.blogspot.com
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz